Miroslav Krleža: Banket u Blitvi – alegorija o evropskoj politici ili čovek kao politička životinja
„Ljudsko je meso najjevtinija i najunosnija roba“ (Banket u Blitvi)
U ogromnom književnom delu Miroslava Krleže, roman „Banket u Blitvi“ je možda specifičan po svom distopijsko – esejističkom karakteru. Ovo je alegorijska priča koja istovremeno bliska vremenu i okolnostima u kojim je napisana, ali ipak radikalno izmaštana i pomerena iz realnosti. Roman sadrži, s jedne strane pripovest o individualnoj pobuni protiv diktature u izmišljenoj baltičkoj republici Blitvi a s druge strane i krležijanski složenu esejistično-romaneskne varijaciju na brojne teme poput nacionalizma, odnosa pojedinca i mase, uloge umetnika u kolektivističkom društvu, smisla političke pobune, odnosa intimnog i javnog u čovekovom životu i još mnogo toga. Ukratko radi se o priči o „pobuni čovjeka intelektualca ili jednostavno Čovjeka, protiv dehumanizirajućeg majmunskog prestiža za “vlašću, zlatom i kruhom
Prvi deo Krležinog romana je pisan u vreme španskog građanskog rata (1935) i objavljen nakon sporazuma iz Minhena uoči II svetskog rata (knjige I i II – 1939). Ostao je nezavršen sve dok drugi deo romana (knjiga III) nije objavljena više od dve decenije kasnije (1963). Kako je sam autor uz pogovor (napomenu) romana napisao, knjiga predstavlja „varijaciju na tada sve akutniju temu o rađanju i porastu fašističke psihoze po raznim predjelima i zemljama evropskim u predvečerje Drugog svjetskog rata…“
„Ono što se zove gomila, plebs, ulica, rulja, ono što po cestama urla pobjednicima…dvopapkarsko stado, ono ne moralizira ništa, ono ne psihologirizira, ono ne zanovijeta. Ono postoji, ono živi, ono se kreće, ono pije pivo, gricka kobasice od ljudske krvi, ono nosi čovjeka u trijumfu ono se zove bakljada, parada, vojska, defile…“
U najkraćem priča je sledeća: u zamišljenoj Republici Blitvi, advokat i nezavisni intelektualac, a nekadašnji pobunjenik i vojnik, Niels Nielsen piše otvoreno pismo blitvinskom diktatoru Barutanskom – inače svom prijatelju iz detinjstva i nekadašnjem saborcu – u kome oštro kritikuje njegov način vladavine koji predstavlja „krvavo bezakonje i zločinačko nasilje“, predviđajući mu suđenje zbog zlodela i zlokoban kraj. Barutanski je, inače, oslobodilac Blitve od tuđina, ali je zatim uveo diktaturu oborivši parlamentarnu republiku i pogubivši u tom procesu nekadašnjeg predsednika i veliki broj njegovih sledbenika. Pismo naravno izaziva očekivanu reakciju. Nielsen u nekoliko navrata izbegava pokušaje hapšenja i ubistva, beži u susedne države gde postaje politički azilant (Blatviju, pa zatim u Koromandiju). U međuvremenu u Blitvi i Blatviji Nielsonova pobuna, stalne političike borbe i zavere dovode do pogibije niza značajnih ličnosti (od predsedničkog kandidata do šefa policije itd), uključujući i samoubistvo Nielsenove ostavljene ljubavnice, lažno optužene za izdaju svog dragog, generalice Michelson.
.
.
Romaneskna priča, protkana različitim digresijama (uglavnom misaono-esejističkog tipa) završava se smrću diktarora Blitve i novim talasom nasilja i borbe oko vlasti, pri čemu sudbina usamljenog intelektualnog pobunjenika Nielsena oscilira između rehabilitacije i poziva da preuzne vlast u zemlji, ali i nekih novih zavera i revolucija.
“Pukovnik Kristijan Barutanski, gospodar Blitve, mislio je o sebi, o svom položaju u blitvinskome prostoru i vremenu otprilike ovako: ‘Jednog dana, prije ili kasnije, ustrijelit će me kao psa, dakle je logično da se držim svoje linije i da kraj toga po mogućnosti što manje psihologiziram… Kao da on ne zna da su sva ta lica oko njega više-manje krivokletnici, nenadareni brbljavci, laskavi iznuđivači, trećerazredna piskarala, ucjenjivači, varalice, krivotvoritelji potpisa, lažni svjedoci, ubojice…I zar je on lično odgovoran što je ljudsko društvo sastavljeno od krivokletnika, varalica na kartama i konfidenata.”
U Krležinom delu, glavni likovi, sa izuzetkom Nielsenove ljubavnice, prvenstveno se ponašaju kao „političke životinje“ – svi motivi njihovog delovanja, njihove misli i životni ciljevi – povezani su sa pitanjima ko je na vlasti, koje su posedice vladanja na socijalna ili kulturna zbivanja u društvu i narodu i kako promeniti lošu ili pogrešnu vlast. „Moral i politika, mehanizam vlasti i tehnologija funkcioniranja totalitarne vlasti osnovni su tematski slojevi romana. Svi su likovi uvučeni u fatalni circulus politike“ (K. Nemec).
.
Dešavanja u romanu imaju dosta paralela sa onim što su u periodu između dva svetska rata dešavalo na Balkanu (posebno u kraljevini Jugoslaviji) kao i u drugim državama Centralne i istočne Evrope, poput Poljske (diktatura maršala Pilsudskog). Brojni likovi romana »prikazani su kao idejne formule pojedinih političkih, moralno-intelektualnih programa i pogleda na svijet« (Krleža). Iako je Krleža negirao da se direktno inspirisao zbivanjima u Jugoslaviji, puno je sitnih ili krupnijih asocijacija na naš prostor, od himne koje pevaju građani Blitve („Hej Blitvini, još Blitva nije propala“), preko raznih nacionalno-istorijskih tema i razmatranja (bivša „aragonska“ dinastija koja pokušava da se vratti na vlast predstavlja očitu kopiju Habsburga; prikaz istorijske sudbine i stanja blitvninske, tj. hrvatske nacije; „Hunija“ koja je po istoriji vrlo slična Mađarskoj itd) do pograničnih sporova i sl. (sporo oko izlaza Baltvije na more i primorske luke u Blitvi).
.
.
Uz sve ograde i ogromne tematske, istorijske, kulturološke, politikološke i stilske razlike, „Banket u Blitvi“ pomalo asocira i na jedno drugo veliko delo naše književnosti u čijem centru je usamljena jedinka koja su buni protiv tiranske vlasti: „Derviš i smrt“. U oba slučaja radi se o romanima sa „političkom tematikom“ odnosno temom represije, pobune pojedinca protiv vlasti i uticaja moći na onog ko drži vlast. Ipak, u slučaju Selimovićevog romana to je samo jedan nivo duboke filozofske priče na temu ljudske egzistencije, dok se Krleža, uz epizodne devijacije romana ( nor. oko političkog značaja umetnosti, „erosa“, vere itd) ipak od početka do kraja drži teme politike i vlasti.
“Zar nije čitav svijet džungla? Zar se ne uči na vjeronauku da je svijet stvoren po gospodinu Bogu? Je li svijet stvarao taj stvaralac svjetova i vjekova ili možda on, Barutanski? Pa što onda optužuju njega da je svijet ‘džungla’? Preglupo! (…) Bez zločina nema dobročinstva: da bi čovjek bolesniku skuhao juhu, potrebno je prije svega, zaklati kokošku. Kokoš ili čovječanstvo, to su sitnice koje izmjerene većim, uzmimo svemirskim mjerilom, vrijede apsolutno podjednako. Ostalo su samo predrasude”.
Pesimizam, mizantropija kao i mračna slika sveta i čovečanstva dominiraju Krležinim delima. „Negacija je piščev familijarni oblik prihvaćanja svijeta“ rekao je jednom Krleža, što jasno ilustruje i ovaj njegov utopijski roman i glavnog junaka, liberalnog političra Nielsena. Slabe su mogućnosti individue i slabo je ono do čega ona može doseći u haotičnom svetu sile i strasti za vlast. Jedina protivteža Krležinoj tamoj slici sveta je snaga njegove rečenice u kojoj ima nečeg titanskog, skoro mikelanđelovskog. Poput velikog firentinskog skulptora i veliki hrvatski i južnoslovenski pisac u svom delu ispoljava skoro nadljudsku ambiciju da svoju priču, odnosno umetnost pretvori u protivtežu mraku i duhu zla koji se nadvijaju nad čovekom.
„Nema u čitavoj Evropi ni jednog kvadratnog centimetra na kome nisu nekog oslijepili ili mu polomili zglobove, ili ga dotukli kao psa, nema na čitavom globusu ni jednog pedlja koji nije natopljen ljudskom krvlju, koji nije groblje ili mučilište ili stratište, a čovječanstvo se iz dana u dan sve više gorilizira.“
Ne ostaje ljudskom ponosu, odnosno intelektualcu, ništa osim „kutije olovnih slova“ pred ambisom haosa i smrti, zaključuje pisac na koncu romana.
