„Treba li kritička teorija da se nastavi?“ To iznenađujuće, po mom mišljenju sjajno pitanje, postavio je Aksel Honet u govoru kojim je prošlog meseca otvorio konferenciju na Harvardu povodom stogodišnjice osnivanja Instituta za društvena istraživanja (Institut für Sozialforschung) u Frankfurtu. Ono je dobar primer jedne važne vrednosti kritičke teorije – samorefleksije. Neću pokušati da na njega odgovorim već samo da ga zaoštrim tako što ću izložiti sopstveno gledište o tome šta znači kritička teorija i šta bi mogao biti njen doprinos današnjoj levici.
Istorija kritičke teorija može se podeliti u četiri etape. Prva je počela 1923, u Vajmarskoj republici, kad je Feliks Vajl donirao bogatstvo koje je stekao njegov otac, trgovac žitom, za osnivanje instituta posvećenog istorijskim studijama radničkog pokreta. Druga je počela 1930, kad je Maks Horkhajmer postao direktor instituta. Obeleženo radom Adorna, Markuzea, Froma, Poloka, Nojmana, Kirkhajmera, Leventala i, marginalno, Valtera Benjamina, to razdoblje je obuhvatalo decenije od fašizma i Nju dila do 60-ih godina 20. veka. Treća etapa počela je 70-ih. Ona je odražavala nezadovoljstvo Nove levice socijaldemokratskom državom blagostanja, a u njoj je dominirao Jirgen Habermas. U četvrtoj, aktuelnoj etapi, koja je u društvu obeležena oživljavanjem moćnih društvenih pokreta usredsređenih na rasu, rod i seksualnost, glavne uloge imaju mislioci kao što su Honet, Rajner Forst, Sejla Benhabib, Rahel Jegi i Nensi Frejzer.
Svaki pokušaj njenog istorijskog situiranja mora smestiti kritičku teoriju u širi i šareniji skup levih struja poznatih kao „zapadni marksizam“ – termin je skovao Merlo-Ponti 1955. Zapadni marksizam je nastao kao odgovor na Prvi svetski rat, boljševičku revoluciju i neuspeh nemačke revolucije. Među njegovim glavnim ličnostima su Lukač, Gramši, Sartr, Lefevr, Altiser, Di Boa, S.L.R. Džejms, Fanon, Rejmond Vilijams, E.P. Tompson i Erik Hobsbaum.
Sam termin „zapadni marksizam“ signalizirao je problem. Prvi svetski rat je pokazao neuporedivu iracionalnost kapitalizma i imperijalizma, i nametnuo izbor između rata i revolucije, ali radničke klase u Zapadnoj Evropi 20-ih godina 20. veka opet su izabrale rat u obliku nacionalizma, autoritarizma i fašizma. U vreme posle boljševičke revolucije, kad su drugi delovi sveta ključali, dobar deo Zapadne Evrope (i Sjedinjenih Država) kao da je bio na „posebnom putu“ (Sonderweg), koji nije vodio ka revoluciji. Motivaciona snaga „zapadnog marksizma“ – objašnjavanje iracionalnosti u istoriji – vodila je do teorija postvarenja (Lukač), hegemonije (Gramši), kulture (Vilijams) i teorije o rasnom ustrojstvu radničke klase (Di Boa, Džejms i Fanon).
Doprinos Frankfurtske škole toj konstelaciji proistekao je iz povratka središnjoj ideji nemačkog idealizma – aktivnom subjektu – koju su razvili Kant i Hegel i kojoj je Marks dao materijalistički obrt svojim shvatanjem istorije kao proizvoda ljudske aktivnosti, ili prakse. Ta ideja je bila zajednička celokupnoj marksističkoj misli, ali je Frankfurtska škola na nju gledala iz perspektive uma (Vernunft), koji je suprotstavljala instrumentalnoj racionalnosti. Mislioci te škole shvatali su istoriju kao društvenu dijalektiku u kojoj naizgled racionalni projekti postaju duboko iracionalni, tako da se um ne ostvaruje. Takvo gledanje na istoriju odvelo ih je do druge faze Frojdovog rada.
Ključne ličnosti Frankfurtske škole u to doba – Adorno, Horkhajmer, From i Markuze – videle su psihoanalizu u prvom redu kao ispitivanje složenosti i teškoća uma: borbe subjekta da umakne svojim infantilnim objektima ili da ih u potpunosti promeni i njegovih grozničavih stremljenja u službi slepog traganja za objektima, kao i izobličenja uma u obliku racionalizacije, odbrane i projekcije. Daleko od toga da je ograničavala psihoanalizu na pojedinca, Frankfurtska škola je pratila krah primarnih institucija, formiranje masa zasnovano na identifikacijama i ego-idealima i širenje slika i fantazija kroz grupe na način koji izmiče kontroli uma.
Oni su koristili Frojda i za razjašnjavanje utopijskog elementa u Novoj levici. Markuze je na primer, postavio stvarnosni ego (kao subjekt naspram objekta) kao subjekt naspram „sposobnosti i stavova koji su više receptivni nego produktivni, koji više teže prijatnosti nego transcendenciji, koji ostaju snažno privrženi principu zadovoljstva“. Primarni, narcisizam, tvrdio je on, pokazao je put „od seksualnosti obuzdane prevlašću genitalnog“ do erotizacije celog tela, i od instrumentalne racionalnosti ka umetnosti, igri i narcisističkom očitovanju.
Teorija Frankfurtske škole dominirala je i u nemačkoj i u američkoj Novoj levici, ali njena uloga se promenila 70-ih godina. Poraz fašizma je kulminirao socijaldemokratskom državom blagostanja u Zapadnoj Evropi, kao i dekolonizacijom širom onoga što se tad još zvalo Treći svet. Društvene snage čiji je glas bio marginalizovan u dobu industrijskog kapitalizma – žene, kolonijalni subjekti (uključujući i rasne i rasijalizovane grupe u metropoli), studenti i mladi radnici – dobili su ključni značaj za politiku levice. Ti slojevi sa sobom su doneli nove zahteve, posebno za demokratiju ili participativnu demokratiju. Jirgen Habermas, nekadašnji Horkhajmerov student, predvodio je odgovor kritičke teorije na te zahteve.
Pošto je doživeo poraz nacizma i američku okupaciju Zapadne Nemačke, Habermas je ponovo postavio kritičku teoriju u zapadnu liberalnu tradiciju, koju je tumačio na takav način da je naglasio njen demokratski ili djuijevski karakter. Razvijajući koncepciju politike koja je usredsređena na javnu sferu i legitimizovanje aktivnosti države kroz demokratski dijalog, on je raniju idealističku koncepciju, koja je shvatala subjekt kao monadu, zamenio intersubjektivnošću i relacionom psihologijom. Na taj način je pokušao da postavi normativne osnove kritičke teorije u „komunikacijsko delovanje“. Rezultat je veoma mnogo dugovao Kantu i Hegelu, a veoma malo – ili ništa – Marksu.
Učesnici na harvardskoj konferenciji uglavnom su se složili da je Habermasov fokus na normativnim temeljima doveo do inflacije političke teorije i marginalizovanja društvene teorije. Neki su smatrali da je odatle proizašla opasnost da forma kritike postane puko „treba“, postavljeno iznad i izvan društvenog sveta. Iako je postignut opšti konsenzus o tome da kritička teorija ponovo treba da se usredsredi na društvenu teoriju i društvene pokrete, sama konferencija malo čime je pokazala da se to događa.
Jedan izuzetak, bliži prvobitnom duhu Frankfurtske škole, bio je poziv Nensi Frejzer da se kritička teorija poveže sa snažnim oživljavanjem marksizma u savremenoj politici: s teorijom marksističkih feministkinja i društvene reprodukcije, eko-marksizmom i buđenjem crnog marksizma, očigledno u teorijama o rasijalizovanom kapitalizmu. Izostala je – možda zato što bi izazvala velike podele – svaka rasprava o globalnoj ulozi Sjedinjenih Država u potpirivanju rata u Ukrajini i čudovišno jednostranoj politici prema izraelsko-palestinskom sukobu. Niko se nije uhvatio u koštac sa osnovnijim pitanjem zašto su kritički teoretičari uopšte napustili marksizam.
Svako pominjanje aktuelnog stanja sveta – rata, klimatskih promena, trampizma i tako dalje – navodi nas da se zapitamo da nisu možda habermasovska kritička teorija i njeni savremeni nastavljači izgubili kontakt s nasiljem i iracionalnošću koji su ugrađeni u kapitalizam, to jest s ključnom idejom kritičke teorije do 70-ih godina. Simptom tog problema je činjenica da na konferenciji nije ni pomenut frojd-marksistički momenat.
Kad posmatramo današnje jačanje desnice – nacionalistička i antiimigrantska desnica u Evropi, brexit, trampizam, Modi, Putin – sličnosti između sadašnjeg trenutka i 20-ih i 30-ih godina postaju upadljive. Široko je rasprostranjeno mišljenje da je liberalni kapitalizam naša najjača zaštita od desnice, ali jedno od velikih postignuća Frankfurtske škole je to što je pokazala da su liberalizam i kapitalizam proizašli iz istog kapitalističkog okvira. To je imalo marksističku dimenziju: na primer, u „Borbi protiv liberalizma u totalitarnom shvatanju države“ (1934), Markuze je tvrdio da liberalizam i fašizam predstavljaju dve faze (kompetitivnu i monopolsku) u razvoju kapitalizma. A imalo je i frojdovsku dimenziju: na primer, ideja o buržoaskoj porodici kao inkubatoru autoritarizma. Markuze je započeo i istraživanje političko–duhovnog/seksualnog utopijskog buđenja Nove levice, ranog feminizma i gej pokreta. Naravno, frojdovsko-marksistički trud na razumevanju fašizma i emancipacije bio je samo početak i jedva je zagrebao površinu. Da li su današnja objašnjenja tih pojava, koja se usredsređuju na zaštitu liberalno-demokratske javne sfere, tako sjajna da mogu ignorisati taj trud?
